Prezydent Andrzej Duda podpisał ustawę ustanawiającą Narodowy Dzień Pamięci Żołnierzy Armii Krajowej, który będzie obchodzony 14 lutego w rocznicę przekształcenia w 1942 roku Związku Walki Zbrojnej w Armię Krajową.
W przedstawionym poniżej kalendarium wyszczególniamy najważniejsze fakty z dziejów AK. Zestawienie otwiera Hymn AK, którego autorem był prof. Kazimierz Kumaniecki, filolog klasyczny, profesor Uniwersytetu Warszawskiego, członek PAN oraz członek Biura Informacji i Propagandy Komendy Głównej AK.
HYMN POLSKI PODZIEMNEJ
Naprzód do boju żołnierze
Polski Podziemnej za broń —
Boska potęga nas strzeże
Woła do boju was dzwon!
Godzina pomsty wybija
Za zbrodnie, męki i krew!
Do broni! Jezus Maryja,
Żołnierski woła nas zew!
Za naszą wolność i waszą
Bracia — chwytajmy za miecz —
Śmierć ani trud nas nie straszą,
Zwycięski Orle nasz leć!
Godzina pomsty wybija
Za zbrodnie, męki i krew!
Do broni! Jezus Maryja,
Żołnierski woła nas zew!
Zorza wolności się pali
Nad Polską idących lat —
Moc nasza przemoc powali
Nowy dziś rodzi się świat!
Godzina pomsty wybija
Za zbrodnie, męki i krew!
Do broni! Jezus Maryja,
Żołnierski woła nas zew!
27.09.1939 – Powstanie Służby Zwycięstwu Polski (SZP). Organizacja została utworzona przez gen. M. Karaszewicza-Tokarzewskiego ps. Doktor, Torwid, Stawski, Stolarski. Jego zastępcą i szefem sztabu był płk dypl. Stefan Rowecki ps. Grot. Do końca grudnia 1939 roku powstały komendy w Warszawie, Łodzi, Lublinie, Krakowie i w Kielcach. Natomiast w Wilnie i we Lwowie powstały zawiązki komend.
13.11.1939 – Przemianowanie SZP w Związek Walki Zbrojnej (ZWZ). Z inicjatywy Naczelnego Wodza gen. Władysława Sikorskiego przesłano do kraju instrukcję o przemianowaniu SZP w ZWZ. Komendantem Głównym ZWZ został gen. Kazimierz Sosnkowski. W specjalnej instrukcji podano cele, drogi, formy i zasady nowej organizacji.
14.02.1942 – Przesłany drogą radiową rozkaz gen. Sikorskiego przekształcił ZWZ w Armię Krajową. Pierwszym dowódcą AK został gen. Stefan Rowecki „Grot”. AK była największym i najlepiej zorganizowanym wojskiem podziemnym działającym w okupowanej Europie. Jej żołnierze byli ochotnikami.
31.12.1942 – Pierwsze wystąpienia bojowe oddziałów AK. Wobec eksterminacji ludności polskiej na Zamojszczyźnie i w kilku innych powiatach lubelskiego, zorganizowano opór zbrojny: wysadzono most kolejowy i dwa pociągi oraz podpalono kilkanaście osiedli przeznaczonych dla niemieckich osadników.
30.06.1943 – Aresztowanie przez Niemców gen. Stefana Roweckiego. Nie są do końca znane kulisy tego faktu. Generał został rozpoznany i aresztowany przy ul. Spiskiej 14 w Warszawie. Niemal natychmiast przewieziono go do obozu w Sachsenhausen. Niemcy obawiali się odbicia Roweckiego. Taki pomysł pojawił się bezpośrednio po zatrzymaniu, niestety w związku z wywiezieniem Generała do Niemiec nie podjęto takiej próby. Po wybuchu Powstania Warszawskiego gen. Grot Rowecki został rozstrzelany. Nowym Komendantem Głównym AK od 7 sierpnia 1943 roku został gen. Tadeusz Komorowski ps. Bór.
4.01.1944 – Początek Akcji „Burza”. Akcja miała dwa cele: walkę z Niemcami i obronę ludności cywilnej przed okupantem i jego ukraińskimi sojusznikami oraz występowanie dowódców AK i przedstawicieli Delegatury Rządu Na Kraj w roli gospodarzy wobec wkraczających wojsk Armii Czerwonej. Zamierzano zademonstrować władzom sowieckim, że na zajmowanych terenach władzę sprawują przedstawiciele legalnego Polskiego Rządu na Uchodźstwie.
5.01–21.05.1944 – Akcja „Burza” na Wołyniu. 4 stycznia 1944 roku Armia Czerwona przekroczyła przedwojenną granicę II Rzeczypospolitej w rejonie miejscowości Sarny. W tym momencie 27. Dywizja Piechoty AK dowodzona przez ppłk Jana Kiwerskiego „Oliwę” rozpoczęła akcję zbrojną przeciwko Niemcom zdobywając Sztuń, Murzyska i Turopin. Nawiązano kontakt z oddziałami Armii Czerwonej, które zaatakowały Włodzimierz Wołyński. Dowództwo sowieckie wycofało swoje oddziały za Turię, wobec czego oddziały AK znalazły się w okrążeniu. Po przebiciu się z okrążenia 27 maja 1944 oddziały przeszły na teren lubelski, gdzie kontynuowały Akcję „Burza”.
1.07–13.07.1944 – Akcja „Burza” w Okręgu Wilno i Nowogródek. Ofensywa sowiecka 23 czerwca sprawiła, że ppłk Aleksander Krzyżanowski ps. Wilk podjął decyzję o koncentracji oddziałów AK do przeprowadzenia operacji „Ostra Brama” w celu zdobycia Wilna. Pierwszego dnia nawiązano kontakt z oddziałami sowieckimi. Po kilku dniach Wilno zostało zdobyte. Kiedy ppłk Krzyżanowski zaproponował kontynuację wspólnych walk, dowódca sowiecki, gen. Czernichowski miał dać odpowiedź podczas spotkania 17 sierpnia. Po przybyciu do sowieckiego sztabu ppłk Krzyżanowski został aresztowany wraz z innymi przybyłymi polskimi oficerami. Sowieci aresztowali i deportowali w sumie ok. 5 tys. żołnierzy AK na Wileńszczyźnie.
14.07–20.08.1944 – Akcją „Burza” w Okręgu Białystok kierował ppłk Władysław Liniarski ps. Mścisław. Przeprowadzono ponad 200 operacji bojowych.
15.07–30.07.1944 – Akcja „Burza” Okręgu Polesie. Działania 30. Dywizji Piechoty były skoncentrowane w rejonie Berezy Kartuskiej, Kobrynia, Brześcia i Pińska. Pod Białą Podlaską nastąpiła próba rozformowania części oddziałów AK i podporządkowania tzw. ludowemu wojsku gen. Berlinga, będącemu pod dowództwem wojsk sowieckich. Osiem kompanii w sile ok. tysiąca żołnierzy nie dało się rozformować i skierowało się w stronę Warszawy. Pod Otwockiem żołnierze zostali otoczeni przez oddziały Armii Czerwonej i rozbrojeni.
20.07–29.07.1944 – Akcja „Burza” w Okręgu Lubelskim. W wyniku działań 27. Wołyńskiej Dywizji Piechoty i współpracującego z nią Państwowego Korpusu Bezpieczeństwa oraz Batalionów Chłopskich, w sumie w sile ok. 20 tys. żołnierzy, oddziały opanowały samodzielnie Bełżec, Końskowolę, Lubartów, Poniatową, Urzędów i Wąwolnicę. We współdziałaniu z Armią Czerwoną zdobyto: Białą Podlaską, Dęblin, Krasnystaw, Lublin, Międzyrzec, Puławy, Radzyń, Szczebrzeszyn. We wszystkich tych miejscowościach ujawniały się struktury Polskiego Państwa Podziemnego. Po początkowej współpracy Sowieci zaczęli żądać włączania oddziałów do armii Berlinga. Dowódca Okręgu płk Kazimierz Tumidajski sprzeciwił się i wydał rozkaz złożenia broni. Sam wkrótce został aresztowany i wywieziony na wschód.
22.07–27.07.1944 – Akcja „Burza” we Lwowie rozpoczęła się od wspólnej z Sowietami walki o miasto. Zdobyto Ratusz, na którym polscy żołnierze wywiesili flagi Polski, USA, Anglii i Związku Sowieckiego. Następnie wspólnie prowadzono walkę o Borysław, Drohobycz, Sambor i Stryj. Komendant obszaru, płk Władysław Filipkowski po spotkaniu z Sowietami wydał rozkaz rozwiązania oddziałów AK. Sam po rozmowach z gen. Michałem Żymierskim ps. Rola został aresztowany.
7.08–30.08.1944 – Akcja „Burza” w Okręgu Krakowskim. Przekroczenie Sanu przez wojska sowieckie spowodowało rozpoczęcie akcji w podokręgu rzeszowskim. Oddziały AK brały udział w zdobyciu Jarosławia, Leżajska, Przeworska, Przemyśla, Radymna i Rzeszowa.
26.07–2.10.1944 – Akcja Burza w Okręgu Warszawskim, walki toczyły się najpierw we wschodniej części podokręgu: Siedlce, Tłuszcz, Węgrów. Dowódca podokręgu ppłk Hieronim Suszyński ps. Szeliga ujawnił się szóstego sierpnia i został aresztowany przez Sowietów.
1.08.1944 – w Warszawie wybuchło Powstanie będące częścią „Burzy”. Walki rozpoczęły się o godz. 17.00. Stolica walczyła samotnie 63 dni.
1.08–6.10.1944 – Akcja „Burza” w Okręgu Radom Kielce. Walki prowadzono w obwodzie kozienickim, w rejonie Pielaszowa – Wesołówka, opanowano Staszów, Stopnicę i Busko. W związku z trudną sytuacją w Warszawie podjęto decyzję sformowania Kieleckiego Korpusu AK pod dowództwem płk Jana Zientarskiego ps. Mieczysław, który podjął marsz w kierunku stolicy. Próba zakończyła się niepowodzeniem, w związku z tym powrócono do zadań polegających na opanowaniu Kielc, Skarżyska Kamiennej i Częstochowy. Starano się nie pozostawać poza linią frontu, by nie podzielić losu innych Okręgów, w których Sowieci dokonywali aresztowań i rozbrojenia oddziałów.
14.06–26.11.1944 – Akcja „Burza” w Okręgu Łódź. W Inspektoracie Piotrków walczył 25. Pułk Piechoty pod dowództwem mjr Rudolfa Majewskiego ps. Leśniak. Walki toczyły się w lasach przysuskich, w listopadzie nastąpiło rozwiązanie pułku. W Inspektoracie Łódź walki prowadził 29. Pułk strzelców Kaniowskich, który toczył boje w obwodzie Brzeziny i w lasach brudzewskich.
2.10.1944 – Podpisanie kapitulacji Powstania Warszawskiego. Treść depeszy gen. Komorowskiego do Sztabu Naczelnego Wodza: „2.10.44 został zawarty układ zaprzestania działań wojennych w Warszawie. O godz. 20.00 ustają działania wojenne niemiecko polskie na terenie Stolicy. Wyjście oddziałów z Warszawy z bronią na prawach kombatanckich celem złożenia jej poza murami miasta. Ludność cywilna ma zapewnioną w miarę możliwości opiekę, niestety przy masowej ewakuacji.”
19.01.1945 – Rozwiązanie Armii Krajowej. Rozkaz gen. Okulickiego ps. Niedźwiadek do żołnierzy brzmiał: „Postępująca szybko ofensywa sowiecka doprowadzić może do zajęcia w krótkim czasie całej Polski przez Armię Czerwoną. Nie jest to jednak zwycięstwo słusznej sprawy, o którą walczymy od roku 1939. W istocie bowiem – mimo stwarzanych pozorów wolności – oznacza to zamianę jednej okupacji na drugą przeprowadzaną pod przykrywką Tymczasowego Rządu Lubelskiego, bezwolnego narzędzia w rękach rosyjskich. Żołnierze Armii Krajowej! Dalszą swą pracę i działalność prowadźcie w duchu odzyskania pełnej niepodległości Państwa i ochrony ludności polskiej przed zagładą. Starajcie się być przewodnikami Narodu i realizatorami niepodległego Państwa Polskiego. W tym działaniu każdy z was musi być dla siebie dowódcą. W przekonaniu, że rozkaz ten spełnicie, że zostaniecie na zawsze wierni tylko Polsce oraz by Wam ułatwić dalszą pracę – z upoważnienia Pana Prezydenta Rzeczypospolitej Polski zwalniam was z przysięgi i rozwiązuję szeregi Armii Krajowej.”
Poeta Kazimierz Wierzyński upamiętnił ostatni rozkaz w wierszu z 8 lutego 1945 roku. Stanowi on swoiste epitafium AK.
Na rozwiązanie Armii Krajowej
Za dywizję wołyńską, nie kwiaty i wianki –
Szubienica w Lublinie. Ojczyste Majdanki.
Za sygnał na północy, bój pod Nowogródkiem –
Długi urlop w więzieniu. Długi i ze skutkiem.
Za bój o naszą Rossę, Ostrą Bramę, Wilno –
Sucha gałąź lub zsyłka na rozpacz bezsilną.
Za dnie i noce śmierci, za lata udręki –
Taniec w kółko: raz w oczy a drugi raz w szczęki.
Za wsie spalone, bitwy, gdzie chłopska szła czeladź –
List gończy, tropicielski: dopaść i rozstrzelać!
Za mosty wysadzone z ręki robotniczej –
Węszyć gdzie kto się ukrył, psy spuścić ze smyczy.
Za wyroki na katów, za celny strzał Krysta –
Jeden wyrok: do tiurmy. Dla wszystkich. Do czysta!
Za Warszawę, Warszawę, powstańcze zachcianki –
Specjalny odział śledczy: „przyłożyć do ścianki”.
Zwinąć chorągiew z masztu. Krepą jest zasnuta
Za dywizję Rataja, Okrzei, Traugutta.
Pociąć sztandar w kawałki. Rozdać śród żołnierzy,
Na drogę, niech go wezmą. Na sercu niech leży.